Historia Chrzanowa

Nazwa miasta

Według hipotezy historyków nazwa miasta pochodzi od Chrzana, legendarnego założyciela grodu (późniejszej kasztelanii) z czasów poprzedzających powstanie państwa polskiego. Nie są jednak znane żadne historyczne dokumenty na potwierdzenie tej legendy.

Dzieje miasta do 1944 roku

Chrzanów jest miastem o średniowiecznym rodowodzie. Pierwsze wzmianki o istnieniu kasztelanii na granicy Śląska i Małopolski pochodzą z 1178 roku, nie natrafiono jednak w źródłach pisanych ani archeologicznych na ślady grodu, który był jej głównym ośrodkiem. Ostatnia wzmianka źródłowa o istnieniu takiej kasztelanii pochodzi z 1287 roku. Prawa miejskie Chrzanów uzyskał w XIV wieku (niektóre źródła podają rok 1393, opierając się na wzmiance sądowej z tegoż roku o sprzedaży wójtostwa chrzanowskiego). Pierwszy zapis w najstarszej zachowanej księdze miejskiej pochodzi z 1408 roku. Chrzanów otrzymał również królewski przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim (1500).

Chrzanów był miastem otwartym, pozbawionym murów, którymi nie został otoczony dzięki swojemu położeniu wśród rozlewisk, lasów i grzęzawisk. Aż do II wojny światowej miasto pozostawało w rękach prywatnych. Od połowy XVI wieku do 1640 roku miał miasto w swym posiadaniu Piotr Ligęza, herbu Półkozic. W XVI wieku Ligęzowie (pochodzący z Bobrka) nadali swemu miastu nowe przywileje. Od 1581 roku za zgodą Zygmunta Augusta, urządzano tu dodatkowe cztery jarmarki - na św. Grzegorza, Jacka, Filipa i Jakuba oraz Franciszka. Już od końca XVI wieku do Chrzanowa zaczęła napływać ludność żydowska. W roku 1640 Anna Ligęzina sprzedała miasto kasztelanowi bieckiemu - Andrzejowi Samuelowi Dębińskiemu, który był fundatorem kaplicy św. Stanisława w kościele farnym.

W latach 1654-1688 właścicielami Chrzanowa byli Grudzińscy. W latach potopu szwedzkiego miasto mocno podupadło na skutek wojennych spustoszeń. Z rokiem 1688 miasto przeszło na własność Franciszka Stadnickiego ze Żmigrodu. W 1740 roku, jako składnik posagu Teresy Stadnickiej, Chrzanów przeszedł we władanie Józefa Ossolińskiego. W 1763 roku ustanowił on specjalną komisję do ratowania miasta, której prace przyczyniły się do uregulowania wielu aspektów tutejszego życia, m.in. sytuacji Żydów, których rodzin było w mieście około 60. Żydowska gmina wyznaniowa została w Chrzanowie założona w roku 1745, w roku 1759 powstał cmentarz żydowski, a w 1786 pierwsza synagoga.

W wyniku trzeciego rozbioru Polski (1795), w 1798 roku Chrzanów trafił pod zabór austriacki do Galicji Zachodniej. W latach 1804 - 1822 właścicielem miasta był Albert Kazimierz, książę sasko-cieszyński, który nabył miasto drogą licytacji. W latach 1809-1815 Chrzanów wchodzi w skład Księstwa Warszawskiego (do którego nawiązuje herb miasta), a po kongresie wiedeńskim w latach 1815-1846 stał się częścią Rzeczypospolitej Krakowskiej. Od 1822 do 1826 właścicielem miasta był arcyksiążę Karol Ludwik Habsburg (na podstawie testamentu z 1816 roku), następnie od 1826 do 1856 Jan Mieroszewski.

W latach 1846-1918 Chrzanów był częścią Wielkiego Księstwa Krakowskiego podległego Królestwu Galicji w Cesarstwie Austriackim. Wówczas to uruchomiono przebiegającą przez miasto linię kolejową (1847) i rozwinął się handel rudami cynku i ołowiu. Ostatnimi nabywcami Chrzanowa w roku 1856 była spółka kupców wrocławskich: Loewenfeld, Silbergleit i Kuźnicki. Potomkowie Loewenfelda, po rozwiązaniu spółki, władali miastem aż do 1939 roku (główna ulica spacerowa miasta - Aleja Henryka - nosi imię Henryka Loewenfelda). Chrzanowscy mieszczanie wspomagali między innymi powstanie styczniowe (1863-1864), organizując pomoc dla rannych dla powstańców i żołnierzy włoskich, takich jak Elia Marchetti.

Na początku XX wieku miasto intensywnie się rozwijało: powołano Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" (1909) i Gimnazjum im. Stanisława Staszica (1911). W Legionach Józefa Piłsudskiego służyło 538 mieszkańców miasta i okolic. W 20-leciu międzywojennym miasto znajdowało się w województwie krakowskim. Powstawały nowe zakłady przemysłowe, szpital, placówki oświatowe.

Z nastaniem okupacji niemieckiej Chrzanów wraz z położonym na zachód Górnym Śląskiem wcielono w listopadzie 1939 do III Rzeszy (pod zmienioną nazwą Krenau od 1941 r.). Szczególnie tragiczny był los ludności żydowskiej, stanowiąca przed wojną około 50% populacji miasta. W 1940 roku powstało w Chrzanowie getto, które w 1943 roku zlikwidowano a Żydów wywieziono do pobliskiego obozu koncentracyjnego w Auschwitz.
Polska Ludowa

Okupacja miasta zakończyła się 24 stycznia 1945 wraz z wkroczeniem wojsk II frontu ukraińskiego Armii Czerwonej. Ubytek ludności miasta w latach okupacji wynosił oficjalnie 7897 osób, a liczbę zniszczonych budynków oszacowano na 25%. 27 stycznia działacze komunistyczni z PKWN i Polskiej Partii Robotniczej przystąpili do organizowania terenowych władz partyjnych oraz Rad Narodowych. 30 stycznia 1945 funkcjonowanie rozpoczął Zarząd Miejski. Pierwszym burmistrzem Chrzanowa po wojnie został Paweł Szarek. Największy chrzanowski zakład - Pierwsza Fabryk Lokomotyw w Polsce - uruchomił wszystkie wydziały 15 lutego, a na koniec marca zatrudniał około 1700 osób. Uruchomiony na nowo Szpital Miejski codziennie udzielał pomocy co najmniej kilku ofiarom niewypałów. Odbudowa zniszczeń w Śródmieściu rozpoczęła się w roku 1946.

W powojennej Polsce Chrzanów był początkowo siedzibą należącego do województwa krakowskiego powiatu, obejmującego także miasta Jaworzno, Trzebinia i Krzeszowice oraz powstałe później Chełmek, Jeleń i Libiąż oraz okoliczne obszary wiejskie. Teren ówczesnego powiatu, do dziś nazywany Ziemią Chrzanowską, został wskutek reformy administracyjnej z roku 1975 podzielony między województwa: katowickie (w którym znalazły się miasta Chrzanów, Trzebinia, Libiąż, Jeleń i Jaworzno), krakowskie (Krzeszowice i Alwernia) oraz bielskie (Chełmek). Mimo silnego oddziaływania Górnego Śląska chrzanowianie zachowali poczucie więzi z Krakowem.

W okresie władzy ludowej zmienione były niektóre historyczne nazwy ulic, np. Aleję Henryka przemianowano na Aleję Lenina, Rynek na Plac Marksa, ulica Sokoła nosiła imię Koniewa, a Świętokrzyska - Komuny Paryskiej. W 1964 roku świętowano Obchody 700-lecia Miasta Chrzanowa. Nie jest dziś jasne, na jakiej podstawie akurat rok 1264 przyjmowano za datę lokacji miasta; znaczenie mogły mieć zbliżające się obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego w 1966.

Do osiedli budowanych lub rozbudowywanych w okresie PRL należą: śródmiejskie bloki przy ul. Wojska Polskiego oraz Osiedle Stella (1949-1955), Osiedle Północ (1961-1973), osiedle przy ul. Śląskiej (1978), Osiedle Młodości (1976-1989). Ostatnie z wymienionych osiedli miało być największym tego typu przedsięwzięciem, z mieszkaniami dla 40 tysięcy osób (plan zagospodarowania Chrzanowa zakładał zwiększenie liczby ludności miasta do 80 tysięcy osób). Planów tych w pełni nie zrealizowano, obecnie Osiedle Młodości liczy około 9 tysięcy mieszkańców.
III Rzeczpospolita

Upadek PRL stał się okazją do dyskusji nad powrotem Chrzanowa do województwa krakowskiego. Po ostatniej reformie administracyjnej z roku 1999 Chrzanów znajduje się w województwie małopolskim i stanowi siedzibę powiatu, obejmującego także miasta Trzebinia, Libiąż i Alwernia oraz gminę Babice. Powiat ten niemal dwukrotnie mniejszy niż przed rokiem 1975.
Osobny artykuł: Powiat chrzanowski.

W 2008 roku, na wniosek władz miasta, watykańska Kongregacja do spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów wydała dekret o uznaniu świętego Mikołaja z Miry za patrona Chrzanowa. Dekret został ogłoszony 6 grudnia przez kardynała Stanisława Dziwisza.

Burmistrzami Chrzanowa od roku 1990 byli:
Wojciech Sala, 1990-1991
Aleksander Grzybowski, 1991-1998
Ryszard Zieliński, 1998-2002
Ryszard Kosowski, od 2002

źródło: Wikipedia - Tekst udostępniany na licencji Creative Commons